Меню
16+

Районная массовая газета «Огни Курумкана»

23.03.2017 09:57 Четверг
Категория:
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

Хамнаган хүүд – байгаалиин ёһото хүүгэд

Автор: Цыренжаб Чойропов. Баргажанаа диалект дээрэ бэшэбэ.

         Эдэ зони тужа тайгайн ёһото мүр мүшхэгшэд гээд нэрлэдэг. Амаштай бэрхэ ангуушад хиим, ном годли гартань ороо даа, — тэдэш ээжбайха мэргэн буу зэбсэг болхо (урайнь сагта ааб даа). Хамнаган хүн гурбан зуун метр хириин зайда тэмдэг үмгэдшгээгой тутьчя хайха. Эдээндэш үшөө амяараа «дуу барьдаг годлинууд» («поющие стрелы») гээд биигшаан, яһаар хэгдаан годлинуушиинь шэнхинэхэдэ, ан гүрөөһэн местаанаа хүдэлхээ больтороо  шагнаад байха.

         Шоно һайгсаатаниие хамнаган хүн дайраа гэжэ байхой – тэрээниие уг гарбалаа һүнүүһэн тэмдэг гээд тоолдог байгаа бшуу! Нэгэш  хамнаган үншэн шонойн гүлгэшэ хээрэ талада гансаадаараа үлээдань орхихой, гэртээ абаашча, тэжээхэ.

*****

         Энэ арад тухай үшөө иижайш хэлсэгшаан: «хэрмэ али булга буудаа даа, нюдэйнь оноохоо оролдхо – арууһайнь гэмтээхойн түлөөл даа». Изиинүүшиинь мэргэнүүд лээ – хэлхээр бэшэ, гээс иигээд буудагшаан.

         Һониргхот, теэд хамнаган изиинүүдш агнахадаа эрнүүдтээ орходоо холо шадмарнууд байха. Бэеэ зад баряад ябдаг, шэрхэ, гам, эн-тэримэй ажагалхадаа юрдөө бэрхэнүүд, — тэрэ баабайгаан үгтаан интуици гээшэнь хаашаа арьлихиим те? Тэдэш нюдөөр ээжайха һайн байгаанаа түлөө боро хараандаш хуу юумэй оноожо харха; баһа орьдоо саанаан үгэгдаан ушар тухай хэлэе — туж соо хаанаш ябаа даа — төөрхэй зон. Хамнагад муу-һайн юумэнаан тархяа алдхой, эдэш нэг хараан юумэеэ хэзээш мартхой, тэрнаан амяараа ондоо хүнэй хараагой юумэ хуу ажаглаад байха.

         Хамнагадай мэргэн нюдэн, найдамтай гар юунш болжайхада, ямарханш сагта   хэрэгтэй байхал даа!

*****

         «Баабгай» хамнагаар — "амикан". Хамнагадш амиканда ехэл хүндэтэйгээр хандадаг – уг гарбалаймнай эхин гээд тоолодог хиим. Агнахаа гархадаа, тэдэш амиканаа иижэ гуйдаг: “Дедушка, шимнай биднээ бү дайраарай даа! Мандаа һайн агнуури хүсыш даа!”. Димэй-димэй байгаад, баабгайе алжа болхой гэжэ тэдэш мэдтэг.

*****

         Александр Николаевич Радищев (1749 – 1802 гг.) писал в описании Тобольского наместничества следующие строки о тунгусах: «… Ниже в восточной части, по берегам Кеная и Тима, другой, столь же дикий, народ, но видом стройнее и опрятнее, известной под именем тунгусов. [У] сего народа существует странный обычай угощать приежжаго или паче приятеля тем, что лутчее есть в доме, изготов<ляя> в то же время лук и стрелы на умерщвление того, который худо ответствовать будет приветствию угощающаго…».

*****

         "Сибирскими аристократами" называл эвенков (тогда тунгусов) cсыльный декабрист и друг Александра Сергеевича Пушкина Вильгельм Карлович Кюхельбекер, а полярный исследователь Фритьоф Нансен сравнивал их с индейцами Северной Америки и жалел, что не нашлось для них своего Фенимора Купера, который написал бы про этот интересный и самобытный народ..

*****

         Кстати, в пушкинских произведениях встречаются имена многих народов как известных, так и малоизвестных; одни из этих народов фигурируют под названиями, сохраняющимися до сих пор, а другие — под старыми, бытовавшими в прежние времена. И прежде всего это имена народов, запечатлённые в его прозорливом «Памятнике».

         В восьмом, кажется, классе я осмелился переводить «Памятник» на бурятский язык. Там есть известная всем строка о тунгусе. Вот мой неуклюжий перевод:

«Нам тухай һургааг бүхы России соогуур дэлгэрхэ,

Намайе бусад яһанай хэлэн дээгүүр нэрлэхэ,

Славянгууд, финнуудай зэрэлгээтэ ашанар зээнэр,

Тужын тунга түнгүүсүүд,

Талын тала хальмагууд”.

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи. Комментарий появится после проверки администратором сайта.

47